Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτηγια την εφαρμογή της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία (ΜΕΡΟΣ Β)

 

Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτηγια την εφαρμογή της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία (ΜΕΡΟΣ Β)

Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη (αρ.72 ν. 4488/2017) για την εφαρμογή της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία-Ιούλιος 2019 (ΜΕΡΟΣ Β)

▌Άρθρα 1-4

Σκοπός, ορισμοί, γενικές αρχές, γενικές υποχρεώσεις

Σχετικά με τον ορισμό της αναπηρίας στην ελληνική έννομη τάξη και τη συμβατότητα του με την εννοιολογική προσέγγιση της αναπηρίας στη Σύμβαση, σημειώνεται καταρχήν, ότι το ελληνικό Σύνταγμα δεν περιέχει σχετικό ορισμό. Αντίστοιχα, δεν υπάρχει ορισμός της αναπηρίας στους ν. 3304/2005 και 4443/2016, με τους οποίους μεταφέρεται στο εθνικό δίκαιο η Οδηγία, 2000/78/ΕΚ. Στην εισηγητική έκθεση του ν. 4443/2016, γίνεται ειδική

αναφορά στον ορισμό της αναπηρίας κατά το ν. 4074/2012, με τον οποίον κυρώθηκε η Σύμβαση, ενώ ο ορισμός της άρνησης εύλογων προσαρμογών ως λόγος διάκρισης στην απασχόληση και την εργασία (άρθρο 2 παρ.4 περ.η του ν.4443/16), επίσης παραπέμπει στην οικεία πρόβλεψη της Σύμβασης (άρθρο 27 του ν.4072/12). Ωστόσο, το νομοθετικό πλαίσιο για την πρόσβαση στις παροχές του κοινωνικοασφαλιστικού και προνοιακού συστήματος, αλλά και ειδικές προβλέψεις της εθνικής νομοθεσίας σχετιζόμενες με θετικά μέτρα στην εκπαίδευση, την απασχόληση κλπ συχνά συνδέονται με αμιγώς ιατρικά κριτήρια (είτε μέσω αναγνωρισμένου ποσοστού αναπηρίας που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες παθήσεις, είτε με την ειδική αναφορά συγκεκριμένων παθήσεων που μπορούν να τύχουν ειδικών διευκολύνσεων ή μέτρων). Το γεγονός αυτό καταδεικνύει την σύνδεση του συστήματος προστασίας της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο, ενώ συχνά απουσιάζουν τα ποιοτικά κριτήρια αποτίμησης των εμποδίων που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρία

(λειτουργικά κριτήρια) και τα οποία αποτελούν δομικό στοιχείο του κοινωνικού μοντέλου.

 

▌Άρθρο 5

Ισότητα και μη διάκριση

Η ισότιμη και χωρίς διακρίσεις απόλαυση των δικαιωμάτων των ΑμεΑ προϋποθέτει την άρση των εμποδίων, αλλά και τη λήψη των αναγκαίων μέτρων και διευκολύνσεων, προκειμένου η συμμετοχή τους στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή να γίνεται επί ίσοις όροις. Στην ελληνική έννομη τάξη, η ίση μεταχείριση και η μη διάκριση, μεταξύ άλλων λόγων και λόγω

αναπηρίας, αποτελεί αντικείμενο ειδικής προστασίας, μόνον στο πεδίο της απασχόλησης και της εργασίας. Η ειδική αυτή νομοθεσία και συγκεκριμένα, αρχικά ο ν.3304/2005 και πλέον ο ν.4443/2016, συνδέονται με την υποχρέωση ενσωμάτωσης της Οδηγίας 2000/78/ΕΚ. Ο ισχύων ν.4443/20163 επέφερε αλλαγές και βελτιώσεις στο ισχύον μέχρι τότε νομοθετικό πλαίσιο, ορισμένες από τις οποίες συνδέονται με την αναπηρία. Συγκεκριμένα, αφορούν:

α) την προσθήκη της χρόνιας πάθησης ως μη επιτρεπτού λόγου διάκρισης (αρ. 1) β) τη συμπερίληψη στις μορφές διάκρισης της άρνησης εύλογων προσαρμογών (αρ. 2 παράγρ. 2 εδ. η΄), και γ) τη συμπερίληψη στους τύπους διάκρισης, της διάκρισης λόγω σχέσης με ΑμεΑ. Επιπλέον, με τον ν.4443/2016 ο Συνήγορος του Πολίτη κατέστη αρμόδιος εθνικός φορέας εποπτείας και προώθησης της εφαρμογής της ίσης μεταχείρισης για όλους τους λόγους διάκρισης σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, καταργώντας τον προβλεπόμενο στον προϊσχύσαντα ν.3304/2005 επιμερισμό αρμοδιοτήτων σε τρεις διαφορετικούς φορείς. Στα αρνητικά σημεία του ν. 4443/2016, καταγράφεται η ατολμία σε ό, τι αφορά τη διεύρυνση του ρυθμιστικού πεδίου και τη συμπερίληψη τομέων δραστηριότητας, πέραν της απασχόλησης και της εργασίας στην οικεία προστασία. Αποτέλεσμα τούτου είναι, να μην καλύπτεται από το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο για την ίση μεταχείριση η διάκριση λόγω αναπηρίας σε κρίσιμους τομείς, όπως η εκπαίδευση, η κοινωνική προστασία, η παροχή αγαθών και υπηρεσιών, τουλάχιστον με την αξιοποίηση των ειδικών θεσμικών εργαλείων που προβλέπονται στο οικείο πλαίσιο.

Ωστόσο, στο άρθρο 74 του ν.4448/2017 προβλέπεται εξουσιοδοτική διάταξη για την εντός έτους έκδοση προεδρικού διατάγματος με το οποίο θα επεκτείνεται οριζόντια το εύρος της παρεχόμενης προστασίας σε περιπτώσεις παραβίασης της αρχής της ίσης μεταχείρισης λόγω αναπηρίας στους τομείς της εκπαίδευσης, της κοινωνικής προστασίας, της παροχής αγαθών και υπηρεσιών, το οποίο όμως ακόμη, δεν έχει ακόμα εκδοθεί.

 

▌Άρθρο 6

Γυναίκες με αναπηρία

Οι γυναίκες με αναπηρία αποτελούν ιδιαίτερα ευάλωτη πληθυσμιακή ομάδα. Η έμφυλη διάσταση στις δημόσιες πολιτικές αποτελεί αναγκαιότητα που πρέπει να συνεκτιμάται, σε συνδυασμό και με άλλες ιδιότητες ή καταστάσεις που δρουν πολλαπλασιαστικά στην ευαλωτότητα πχ γυναίκες ή κορίτσια με αναπηρία, μετανάστριες με αναπηρία, γυναίκες Ρομά με αναπηρία κλπ. Με τον νόμο για την ουσιαστική ισότητα των φύλων ν.4604/2019 η έμφυλη διάσταση συμπεριλαμβάνεται στους παράγοντες που συνεκτιμώνται κατά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση δημόσιων πολιτικών και προφανώς αφορούν και τις πολιτικές για την αναπηρία.

Αναμένεται, ωστόσο, η εφαρμογή του νόμου αυτού στην πράξη.

Σημειώνεται ότι η πολλαπλή διάκριση αποτελεί τύπο διάκρισης που περιλαμβάνεται στους ορισμούς του ν.4443/2016, η προστασία ωστόσο, έναντι πολλαπλής διάκρισης αφορά αποκλειστικά την απασχόληση και την εργασία, ενώ δεν συνοδεύεται από προβλέψεις για ειδικές κυρώσεις.

 

▌ Άρθρο 7

Παιδιά με αναπηρία

Η εθνική νομοθεσία και οι εφαρμοζόμενες πολιτικές, προστατεύουν σε ένα ορισμένο βαθμό το παιδί με αναπηρία, ιδίως, στο πλαίσιο της επιδοματικής/προνοιακής και της εκπαιδευτικής πολιτικής, χωρίς ωστόσο στην πράξη να ανταποκρίνονται στο εύρος και το πλήρες περιεχόμενο των κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του. Η δυσχερής εφαρμογή και εν τέλει η μη

αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών με αναπηρίες, συνδέεται με πλήθος παραγόντων. Η αδυναμία αυτοσυνηγορίας, η δυσχέρεια διεκδίκησης δικαιωμάτων μέσω των εκπροσώπων τους, σε συνδυασμό με στερεοτυπικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, διάχυτες στην ελληνική κοινωνία, συμβάλλουν αρνητικά στο τελικό αποτέλεσμα σε ό, τι αφορά το επίπεδο της παρεχόμενης προστασίας.

Η γενικότερη έλλειψη ενός πλαισίου υπηρεσιών ψυχικής υγείας και κοινωνικής προστασίας (mainstreamservices), ιδίως σε επίπεδο πρόληψης, με επαρκές και κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό, η διαπιστωμένη έλλειψη εξειδικευμένων υποστηρικτικών υπηρεσιών (specialized services) και προγραμμάτων στην κοινότητα για τα παιδιά ιδίως με σοβαρές αναπηρίες και τις οικογένειες τους, μειώνει την κοινωνική προστασία των παιδιών και τα καθιστά ευάλωτα στην παραμέληση, την εγκατάλειψη και την ιδρυματοποίηση.

Από αναφορές προς την Αρχή, προκύπτει συχνά δυσχέρεια αποδοχής παιδιών με αναπηρία σε δημοτικούς βρεφονηπιακούς σταθμούς. Το προϋφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο τροποποιήθηκε πρόσφατα σε συνέχεια και προτάσεων της Αρχής, ωστόσο στην πράξη τα προβλήματα παραμένουν. Η έλλειψη κατάλληλου ανθρώπινου δυναμικού σε βρεφονηπιακούς- παιδικούς σταθμούς των δήμων αποτελεί την συνήθη αιτιολογία για τη μη αποδοχή παιδιών με αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις. Η αδυναμία έγκαιρης ένταξης των παιδιών αυτών σε βρεφονηπιακούς-παιδικούς σταθμούς, εμποδίζει την πρώιμη συμπερίληψη τους στη μαθησιακή διαδικασία μαζί με τους συνομηλίκους τους, δυσχεραίνει την αναγκαία υποστήριξη των εργαζόμενων γονέων τους και αυξάνει δραστικά τις προϋποθέσεις για έναν μελλοντικό αποκλεισμό.

 

▌ Άρθρο 9

Προσβασιμότητα

► Προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον

Με το ν. 2831/2000 (άρθρο 28) και το ν.4067/2012 (αρ. 26) θεσπίστηκαν ειδικές ρυθμίσεις για την προσβασιμότητα ατόμων με αναπηρία στα κτίρια. Η υποχρέωση αυτή αφορά όλα τα κτίρια, η άδεια των οποίων εκδίδεται μετά το 2012. Αν και για την έκδοση οικοδομικής άδειας προβλέπεται η υποβολή μελέτης προσβασιμότητας (άρθρο 3 παρ. 2 του ν.4030/2011), δεν έχει εκδοθεί το προεδρικό διάταγμα που ορίζει η παρ. 6 του ιδίου άρθρου και αφορά τις

προδιαγραφές για τη σύνταξη και παρουσίαση της μελέτης. Με τον ίδιο νόμο (4067/2012), προβλέπεται και η προσαρμογή των υφιστάμενων κτιρίων, ώστε να είναι προσβάσιμα στα άτομα με αναπηρία, μέχρι το 2020. Η υποχρέωση αφορά καταρχήν κτίρια που στεγάζουν δημόσιες υπηρεσίες και όσα έχουν χρήσεις συνάθροισης κοινού, προσωρινής διαμονής, εκπαίδευσης, υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, δικαιοσύνης και σωφρονισμού, γραφείων και εμπορίου, βιομηχανίας και βιοτεχνίας. Με την Υ.Α. 52487/2002 (ΦΕΚ Β΄18/15.1.2002) θεσπίστηκαν ειδικές ρυθμίσεις για την εξυπηρέτηση ΑμεΑ σε υφιστάμενα κτίρια, αλλά το αναμενόμενο π.δ., που αναφέρεται παραπάνω, για τις

προδιαγραφές της μελέτης προσβασιμότητας, είναι αναγκαίο και για την προσαρμογή των υφιστάμενων κτιρίων, για τα οποία η προθεσμία προσαρμογής λήγει σε ένα έτος. Με την υ.α. 52907/2009 (ΦΕΚ Β 2621 31.12.2009) θεσπίστηκαν ειδικές ρυθμίσεις για την εξυπηρέτηση ατόμων με αναπηρία σε κοινόχρηστους χώρους που προορίζονται για την κυκλοφορία πεζών. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις δεν είναι δυνατή η εφαρμογή των

ρυθμίσεων, είτε λόγω των κλίσεων και της κακής συναρμογής των οδών που τέμνονται, είτε λόγω της στενότητας ή ανυπαρξίας πεζοδρομίων, είτε επειδή πρόκειται για παραδοσιακούς οικισμούς που για να καταστούν προσβάσιμοι θα πρέπει να αλλοιωθούν ή να καταστραφούν οι προστατευόμενες διαμορφώσεις των κοινοχρήστων χώρων. Σημειώνεται ότι σε κεντρική περιοχή της Αθήνας, με πολλά καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος που κάνουν χρήση των κοινόχρηστων χώρων, επετράπη κατ’ εξαίρεση η μη συμμόρφωση με τις παραπάνω διατάξεις για την προσβασιμότητα (υ.α 38527/2016,ΦΕΚ Β΄2780/05.09.2016). Στο ν.4067/2012 προβλέπεται επίσης η σύσταση Επιτροπής Προσβασιμότητας στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και στο ν.4495/2017 Κεντρική και Περιφερειακές Επιτροπές Προσβασιμότητας, οι οποίες όμως δεν έχουν συσταθεί ακόμη. Ωστόσο, πέρα από την θέσπιση προδιαγραφών και τις γενικές γνωμοδοτικές αρμοδιότητες, που θα έχουν οι

επιτροπές αυτές όταν θα λειτουργήσουν, θα πρέπει να μπορούν να προτείνουν

λύσεις σε δύσκολες περιπτώσεις προσαρμογής υφιστάμενων κτιρίων ή δημιουργίας πρόσβασης σε κοινόχρηστους χώρους.

Επίσης, προβλέπεται πλέον η υποχρέωση τοποθέτησης ράμπας ανά δημοτική ενότητα σε οργανωμένες ακτές για την πρόσβαση ατόμων με αναπηρικό αμαξίδιο στην θάλασσα.

Ειδικότερη περίπτωση, είναι η πρόσβαση σε αρχαιολογικούς χώρους ή άλλα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, που όμως λόγω του προστατευτέου αντικειμένου αντιμετωπίζεται κατά περίπτωση.

► Προσβασιμότητα στα μέσα μεταφοράς

Η γενική προσβασιμότητα των ΑμεΑ στα ΜΜΜ παρουσιάζει πολλά προβλήματα. Γενικά οι οδικές συγκοινωνίες, λεωφορεία και τρόλεϊ, εμφανίζουν αυξημένα προβλήματα προσβασιμότητας από ΑμεΑ με κινητικές και άλλες αναπηρίες, καθώς πρόκειται για στόλους παλαιάς τεχνολογίας, με στενούς χώρους και κακή συντήρηση, οι οποίοι δεν παρέχουν διασφάλιση για την έγκαιρη και ασφαλή μετακίνηση. Γίνεται προσπάθεια από τον Οργανισμό Συγκοινωνιών Ελλάδας (ΟΣΥ) για αντικατάσταση των παλαιών οχημάτων με

νέα, το οποία να είναι προσβάσιμα στα ΑμεΑ με κινητικά προβλήματα, καθώς φέρουν συστήματα πέδησης και ειδικές ράμπες επιβίβασης αναπηρικών αμαξιδίων. Έχουν διατυπωθεί όμως παράπονα στο Συνήγορο ότι πολλές φορές τα συστήματα αυτά δεν λειτουργούν, λόγω κακής συντήρησης, ενώ οι στάσεις λεωφορείων στην πλειονότητά τους, δεν είναι κατάλληλα διαμορφωμένες, ώστε να είναι προσβάσιμες. Η προσθήκη πινακίδων πληροφόρησης στις στάσεις είναι ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά δεν απευθύνεται σε όλες τις κατηγορίες ΑμεΑ (λ.χ. τυφλούς). Τέλος, διαδικαστικές δυσχέρειες στη

χορήγηση των δελτίων μετακίνησης των ΑμεΑ με το νέο ηλεκτρονικό σύστημα, π.χ. καθυστερήσεις στην έκδοση των πιστοποιημένων καρτών για τις μετακινήσεις εντός και εκτός Αττικής) δημιούργησαν σημαντικά προσκόμματα στην προσβασιμότητα τους στις συγκοινωνίες. Τα μέσα σταθερής τροχιάς ως πιο σύγχρονα και εξελιγμένα, βρίσκονται σε καλύτερο επίπεδο, καθώς και οι υποδομές τους.

► Προσβασιμότητα στο ψηφιακό περιβάλλον

Η πρόσβαση στο ψηφιακό περιβάλλον αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την

πληροφόρηση, τη συμμετοχή αλλά και τη διεκδίκηση δικαιωμάτων και παροχών. Ωστόσο, στην πράξη αυτό δεν διασφαλίζεται. Είναι ενδεικτικό ότι ελάχιστες ιστοσελίδες είναι πλήρως προσβάσιμες στα ΑμεΑ (βλ. παρακάτω αρ. 21). Πρόσφατα ψηφίσθηκε ο ν. 4591/2019, για την ενσωμάτωση της Οδηγίας 2016/2012/ΕΕ για την προσβασιμότητα των ιστοτόπων και των εφαρμογών για φορητές συσκευές των Οργανισμών του δημοσίου Τομέα και

αναμένεται η εφαρμογή του.

Ενδεικτική των προβλημάτων φυσικής και ηλεκτρονικής προσβασιμότητας των ΑμεΑ στην πράξη, είναι η περίπτωση του ΟΑΕΔ. Μολονότι οι αιτήσεις των υποψηφίων δικαιούχων για τα προγράμματα κοινωφελούς χαρακτήρα υποβάλλονται αποκλειστικά με ηλεκτρονικό τρόπο μέσω των ηλεκτρονικών Υπηρεσιών της Διαδικτυακής Πύλης του ΟΑΕΔ (www.oaed.gr) και ο υποψήφιος φέρει την ευθύνη της πλήρους και ορθής συμπλήρωσης

της ηλεκτρονικής του αίτησης, απουσιάζουν οι κατάλληλες μορφές υποστήριξης προς τα άτομα με αναπηρία προκειμένου να διασφαλιστεί η πρόσβαση τους στην ηλεκτρονική πληροφορία ή να αντιμετωπισθούν δυσκολίες κατά την υποβολή των αιτήσεων τους.

Χρειάζεται να διασφαλιστεί η προσβασιμότητα των ΑμεΑ στο ψηφιακό περιβάλλον με την αξιοποίηση των κατάλληλων ηλεκτρονικών εργαλείων. Χρειάζεται επίσης να υποστηριχθεί έμπρακτα η πρόσβαση των ΑμεΑ σε αγαθά και υπηρεσίες, με παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών σε κέντρα εξυπηρέτησης και ενημέρωσης σε αστικές-, αγροτικές και νησιωτικές περιοχές.