ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ – Ειδική Έκθεση 2021: Δικαιώματα
των ατόμων με αναπηρίες – Μέρος 4ο
3. Προσβασιμότητα και ατομική κινητικότητα
3.1.
Προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον
Η προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον αποτελεί σημαντική
πτυχή της καθημερινότητας των ατόμων με αναπηρία, κάθε άλλο παρά
αδιαπραγμάτευτη. Σύμφωνα με το άρθρο 9 της ΣΔΑμεΑ, προκειμένου να είναι σε θέση
τα άτομα με αναπηρίες να ζουν ανεξάρτητα και να συμμετέχουν πλήρως σε όλες τις
πτυχές της ζωής, τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα προκειμένου να
διασφαλίζουν στα άτομα με αναπηρίες την πρόσβαση, σε ίση βάση με τους άλλους,
στο φυσικό περιβάλλον, τα μέσα μεταφοράς, την πληροφορία και τις επικοινωνίες.
Παρά την κατοχύρωση της προσβασιμότητας ως δικαίωμα για τα
άτομα με αναπηρία, ως πολίτες και ισότιμα μέλη της κοινωνίας, η Αρχή καλείται
συχνά να ασκήσει τη διαμεσολάβησή της για ζητήματα προσβασιμότητας. Ο Συνήγορος
έχει εξετάσει πληθώρα υποθέσεων που αφορούν την προσβασιμότητα σε κοινόχρηστους
χώρους, σε δημόσια (π.χ. Δικαστήρια) ή ιδιωτικά κτίρια, την προσβασιμότητα σε
κτιριακές εγκαταστάσεις φορέων στον τομέα παροχής αγαθών και υπηρεσιών, τη μη
σωστή οριοθέτηση (διαστασιολόγηση) των θέσεων στάθμευσης ατόμων με αναπηρία,
προβλήματα προσβασιμότητας εξαιτίας της παράνομης στάθμευσης οχημάτων ή την
κατάληψη του πεζοδρομίου από τραπεζοκαθίσματα, κ.ο.κ.
3.2. Εξελίξεις σε
θεσμικό επίπεδο
Για το κρίσιμο ζήτημα της προσβασιμότητας των ατόμων με
αναπηρία στο δομημένο περιβάλλον, βήμα προόδου σε κανονιστικό επίπεδο απετέλεσε
η δημοσίευση της υπ’ αριθ. οικ.ΥΠΕΝ/ΔΜΕΑΑΠ/99709/796/22.10.21 Υπουργικής
Απόφασης (Β΄ 5045), με την οποία προβλέφθηκαν τεχνικές προδιαγραφές για τις
μελέτες προσβασιμότητας που αφορούν κτίρια και κοινόχρηστους υπαίθριους χώρους.
Την επίμαχη εκκρεμότητα είχε επισημάνει ο Συνήγορος του Πολίτη σε Εκθέσεις των
ετών 2019 και 2020 (14). Η ρύθμιση αφορά νέα κτίρια, αλλά και τα παλαιότερα που
προσαρμόζονται ώστε να γίνουν προσβάσιμα, καθώς και τις διαμορφώσεις δημόσιων
κοινόχρηστων χώρων στο αστικό περιβάλλον.
Η Αρχή έχει κατ’ επανάληψη επισημάνει ότι κάθε μελέτη
ανάπλασης δημόσιων κοινόχρηστων χώρων θα πρέπει να συνοδεύεται από αντίστοιχη
μελέτη προσβασιμότητας. Ζητούμενη, πάντως, παραμένει η εφαρμογή των υφιστάμενων
μέτρων προσβασιμότητας, καθώς στην πράξη συχνά ακυρώνονται από παράγοντες όπως
η κατάληψη των οδεύσεων τυφλών ή των θέσεων στάθμευσης ατόμων με αναπηρία εκ
μέρους καταστηματαρχών ή εποχούμενων.
3.3. Ατομική
κινητικότητα
Σύμφωνα με το άρθρο 20 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των
Ατόμων με Αναπηρία, τα Συμβαλλόμενα Κράτη λαμβάνουν αποτελεσματικά μέτρα
προκειμένου να διασφαλίζουν την κινητικότητα με τη μέγιστη δυνατή ανεξαρτησία
για τα άτομα με αναπηρίες, συμπεριλαμβανομένης της διευκόλυνσης της
κινητικότητας των ατόμων με αναπηρίες με τον τρόπο και κατά το χρόνο της
επιλογής τους και με προσιτό κόστος.
Ο Συνήγορος του Πολίτη, στην Έκθεσή του για τα Δικαιώματα
των ατόμων με αναπηρίες έτους 2020 (15), είχε τονίσει ότι η σύνδεση, βάσει του
ισχύοντος θεσμικού πλαισίου, της ατομικής μετακίνησης με συγκεκριμένο όχημα και
όχι με συγκεκριμένο άτομο με αναπηρία, αντιβαίνει στο σκοπό του άρθρου 20 της
ΣΔΑμεΑ και δυσχεραίνει τη μετακίνηση, τόσο για τα ίδια τα άτομα με αναπηρία όσο
και για τις οικογένειές τους. Σε αυτό το πνεύμα, έχει προτείνει στη Διοίκηση να
διατηρούνται οι διευκολύνσεις που προβλέπονται για τα άτομα με αναπηρία (π.χ.
στάθμευση, ελεύθερη διέλευση) και σε περιπτώσεις μετακίνησής τους με ιδιωτικά
μέσα, ακόμη και μη ιδιόκτητα (μισθωμένα οχήματα, ταξί, οχήματα φίλων, κ.λπ).
Ιδιαίτερα σημαντική τόσο για την ατομική κινητικότητα όσο
και την προσβασιμότητα είναι και η πρόβλεψη αποκλειστικών θέσεων στάθμευσης για
άτομα με αναπηρία, η οποία διασφαλίζει την κατά το δυνατόν ευκολότερη πρόσβαση
στο ακίνητο όπου διαμένουν αλλά και τη δυνατότητα ευχερούς μετακίνησής τους
προς και από αυτό για την κάλυψη των καθημερινών τους αναγκών.
Η χορήγηση της αποκλειστικής θέσης στάθμευσης είθισται να
συνδέεται με τον τόπο μόνιμης κατοικίας και απαιτείται από τους αρμόδιους
δήμους η προσκόμιση σχετικών δικαιολογητικών από τα οποία αυτή αποδεικνύεται.
Ωστόσο, η προϋπόθεση της μόνιμης κατοικίας δεν προκύπτει από το σχετικό
νομοθετικό πλαίσιο. Άλλωστε, ο περιορισμός αυτός θα ήταν αντίθετος με τον σκοπό
του άρθρου 20 της ΣΔΑμεΑ, καθώς θα είχε ως αποτέλεσμα τη δυσχερή μετακίνηση για
άτομα με αναπηρία που διαμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα σε τόπο διαφορετικό
από αυτόν που έχουν δηλώσει ως μόνιμη κατοικία.
Παράλληλα, σημαντική εξέλιξη για την ατομική κινητικότητα
αποτελεί η τροποποίηση του πίνακα παθήσεων του άρθρου 16 του ν. 1798/1988
(Α΄166) και η διευρυμένη αντιστοίχιση των παθήσεων αυτών με παθήσεις του Ενιαίου
Πίνακα Προσδιορισμού Ποσοστού Αναπηρίας (Ε.Π.Π.Π.Α.). Ο Συνήγορος του Πολίτη,
από το 2020, είχε διατυπώσει την άποψη ότι η αντίληψη με την οποία έχουν
προσδιοριστεί οι παθήσεις που περιλαμβάνονται στον πίνακα παθήσεων του άρθρου
16 του ν. 1798/1988 (βάσει του οποίου χορηγούνται πλήθος φοροαπαλλαγές και,
ειδικότερα, απαλλαγές σχετιζόμενες με τέλη ΙΧ αυτοκινήτου) είναι ιδιαιτέρως
περιοριστική και αποκλείει παθήσεις οι οποίες, χωρίς να σχετίζονται με το
κινητικό σύστημα του ατόμου, ωστόσο παρεμποδίζουν ουσιαστικά την κινητικότητά
του (λ.χ. καρδιοαναπνευστικές παθήσεις).
Στο πλαίσιο αυτό, η Αρχή είχε ζητήσει από τη φορολογική
διοίκηση και τον Υφυπουργό Οικονομικών την τροποποίηση/διεύρυνση του πίνακα
προς μια, κατά το δυνατόν, συμπεριληπτική κατεύθυνση. Η Αρχή επανέλαβε τα
ανωτέρω αιτήματα και προς τον Υπουργό Εργασίας και Κοινωνικών υποθέσεων.
Ως ανταπόκριση στα ανωτέρω, με την ΚΥΑ Α1235/26.10.2021 (Β΄
5083) πραγματοποιήθηκε αντιστοίχιση των παθήσεων του άρθρου 16 του ν. 1798/1988
(Α΄ 166) με τις παθήσεις και τα ποσοστά αναπηρίας που καθορίζονται στον Ενιαίο
Πίνακα Προσδιορισμού Ποσοστού Αναπηρίας (Ε.Π.Π.Π.Α.) του άρθρου 7 του ν.
3863/2010 (Α΄115). Ο Συνήγορος χαιρετίζει αυτή τη διεύρυνση αλλά επιφυλάσσεται
να συνεχίσει τις παρεμβάσεις του έως την πλήρη συμπερίληψη κάθε πάθησης που
συνεπάγεται εμποδιζόμενη μετακίνηση.
3.4. Ενδεικτικές
υποθέσεις
–
Γυναίκα με κινητική αναπηρία υπέβαλε αναφορά για τη διευκόλυνση της
προσβασιμότητάς της σε κοινόχρηστους χώρους (πεζοδρόμια), προκειμένου να μπορεί
να προσεγγίζει απρόσκοπτα τη στάση λεωφορείου για τη μετακίνησή της (ΦΥ
301501). Η αναφερόμενη κατοικούσε σε κεντρική οδό του Δήμου Λυκόβρυσης-Πεύκης,
αλλά η πρόσβαση από την έξοδο του σπιτιού της μέχρι τη στάση του λεωφορείου
ήταν εξαιρετικά δυσχερής. Η μετακίνηση επί των -ήδη στενών- πεζοδρομίων ήταν σε
διάφορα σημεία αδύνατη, καθώς διακόπτονταν από δέντρα, χτιστές ζαρντινιέρες,
τραπεζάκια και σκαλιά, με αποτέλεσμα να είναι αναγκαστική η διέλευση από το
στενό κατηφορικό οδόστρωμα, όπου υπήρχαν εκατέρωθεν παρκαρισμένα αυτοκίνητα και
διερχόμενα λεωφορεία. Στις αλλεπάλληλες απευθύνσεις της ενδιαφερόμενης προς το
Δήμο δεν υπήρξε ανταπόκριση.
Ο Συνήγορος στην παρέμβασή του υπενθύμισε την ιδιαίτερη
σημασία που έχει η προσβασιμότητα για την ισότιμη απόλαυση των δικαιωμάτων των
πολιτών με αναπηρία, τόσο κατά τις ρυθμίσεις της Σύμβασης του ΟΗΕ, όσο και του
κοινού εθνικού δικαίου αλλά και του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα Δικαιώματα
των Ατόμων με Αναπηρία. Τόνισε, επίσης, ότι ακόμη και αν η προσαρμογή των
κοινόχρηστων χώρων, και ιδίως των πεζοδρομίων, σε συνθήκες προσβασιμότητας για
τα άτομα με αναπηρία παρουσιάζουν δυσκολίες τεχνικού χαρακτήρα, αποτελεί
υποχρέωση των αρμοδίων φορέων που είναι επιφορτισμένοι με τη μέριμνα για τους
κοινόχρηστους χώρους (εν προκειμένω των δήμων) να κάνουν ό,τι είναι δυνατό για
τη διασφάλιση της προσβασιμότητας στο δομημένο περιβάλλον.
–
Ο Συνήγορος δέχθηκε καταγγελία για την κατάληψη χώρου στάθμευσης ατόμου με
αναπηρία κατόπιν αλλαγής στη χωροθέτηση Λαϊκής Αγοράς. Το πρόβλημα προέκυψε
μετά την επιβεβλημένη αύξηση των αποστάσεων, στο πλαίσιο των έκτακτων μέτρων
κατά του COVID-19. Ο καθορισμός, εκ μέρους του Δήμου, νέας χωροθέτησης είχε ως
αποτέλεσμα να καταλαμβάνεται η θέση στάθμευσης από παραγωγό της Λαϊκής Αγοράς
και να δημιουργούνται προστριβές μεταξύ του δικαιούχου της θέσης στάθμευσης και
των επαγγελματιών.
Ο Συνήγορος επισήμανε σε επιστολή του προς το Δήμο Σερβίων
ότι, όταν προ- ωθούνται μέτρα για την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος, στα
οποία εντάσσονται και τα μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας, θα πρέπει
να λαμβάνεται κάθε δυνατή μέριμνα ώστε να μη θίγεται ο πυρήνας των συνταγματικά
κατοχυρωμένων δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία. Ο Συνήγορος προ- έτρεψε τη
Δημοτική Αρχή να καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή,
εξετάζοντας και εναλλακτικές δυνατότητες χωροθέτησης της Λαϊκής Αγοράς, ώστε να
τηρούνται οι προβλεπόμενες αποστάσεις (υπόθεση ΦΥ 294517).
–
Η Αρχή, αφού έλαβε αναφορά σχετικά με το ζήτημα της αδυναμίας πρόσβασης ατόμων
με αναπηρία σε υπηρεσίες υποκαταστήματος τράπεζας, λόγω απουσίας ράμπας (ΦΥ
293092), εξέτασε την δυνατότητα παρέμβασης στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της. Ως
φορέας παρακολούθησης και προώθησης της αρχής της Ίσης Μεταχείρισης, ο
Συνήγορος του Πολίτη έχει αρμοδιότητα επί του ιδιωτικού τομέα, για ζητήματα
όμως που αφορούν κυρίως την απασχόληση και την εργασία (αρ. 3 παρ. 1 ν.
4443/2016, Α΄ 232), ενώ για την πρόσβαση στη διάθεση αγαθών και υπηρεσιών έχει
αρμοδιότητα παρέμβασης μόνο ως προς ορισμένα πεδία διάκρισης, στα οποία δεν
περιλαμβάνεται η αναπηρία ή η χρόνια πάθηση. Η Αρχή έχει γίνει, ωστόσο,
επανειλημμένα δέκτης αναφορών που εντάσσονται στη γενικότερη προβληματική της
προσβασιμότητας στο δομημένο περιβάλλον. Υπό το φως των ανωτέρω, μολονότι η Αρχή
δεν διαθέτει αρμοδιότητα ελέγχου των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, χειρίζεται
τις συναφείς υποθέσεις με την αρμοδιότητά της ως Πλαίσιο Προαγωγής της Σύμβασης
του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία (16) και ενημερώνει εγγράφως
για τα προβλήματα προσβασιμότητας που έχουν τεθεί υπόψη της, καθώς και τις
προβλέψεις της νομοθεσίας.
–
Ο Συνήγορος αντιμετώπισε περίπτωση πολίτη με αναπηρία, ο οποίος αποδεδειγμένα
διαμένει σημαντικό χρονικό διάστημα του έτους στον τόπο καταγωγής του, ωστόσο
δηλώνει ως τόπο μόνιμης κατοικίας την Αθήνα. Ο Δήμος του τόπου καταγωγής του,
του είχε χορηγήσει αποκλειστική θέση στάθμευσης μπροστά από την κατοικία του.
Ιδιοκτήτης γειτονικού ακινήτου διαμαρτυρήθηκε, υποστηρίζοντας αφενός ότι λόγω
της χάραξης της θέσης εμποδίζεται η δική του πρόσβαση στην ιδιοκτησία του,
αφετέρου ότι στην Αθήνα το συγκεκριμένο άτομο με αναπηρία ήταν δικαιούχος άλλης
αποκλειστικής θέσης στάθμευσης. Ο Δήμος, σε συνέχεια των ανωτέρω, ακύρωσε την
απόφαση χορήγησης της θέσης. Προσέφυγαν και οι δυο ενδιαφερόμενοι στον
Συνήγορο, ο οποίος εξέτασε με προσοχή τις περιπτώσεις, επιδιώκοντας τη
διασφάλιση της απρόσκοπτης πρόσβασης του ατόμου με αναπηρία στην ιδιοκτησία
του, με μέριμνα και ως προς την άρση οποιουδήποτε εμποδίου πρόσβασης στις
όμορες κατοικίες.
Ο Συνήγορος επισήμανε ότι κρίσιμο στοιχείο στη συγκεκριμένη
περίπτωση δεν είναι το εάν πρόκειται για τον τόπο μόνιμης κατοικίας του πολίτη
με αναπηρία, αλλά η σύμφωνη με τη ΣΔΑμεΑ εξυπηρέτηση της προσβασιμότητάς του σε
χώρο όπου αποδεδειγμένα διαμένει επί μακρόν, με την προϋπόθεση βεβαίως να μην
εμποδίζει η θέση αυτή την πρόσβαση στις γειτονικές ιδιοκτησίες. Ο Συνήγορος
ζήτησε από τον Δήμο, σύμφωνα με τις επιταγές του άρθρου 20 της Σύμβασης, να
χορηγηθεί θέση αποκλειστικής στάθμευσης σε χώρο με συγκεκρι- μένη σήμανση και
διαγράμμιση, που δεν εμποδίζει την πρόσβαση σε άλλες παρα- κείμενες ιδιοκτησίες
(υπόθεση ΦΥ 304429).
3.5. Διαπιστώσεις
και συστάσεις της Αρχής
Ένα γενικό συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από τις αναφορές
που χειρίζεται ο Συνήγορος είναι η πλημμελής τήρηση των προβλεπόμενων
προστατευτικών διατάξεων εκ μέρους των αρμόδιων φορέων, γεγονός που δημιουργεί
για τα εμποδιζόμενα άτομα δυσχέρειες προσβασιμότητας. Επίσης, διαπιστώνεται
ότι, ως προς τα θέματα προσβασιμότητας στο δομημένο περιβάλλον, η Διοίκηση σε
αρκετές περιπτώσεις συμμορφώνεται μόνο αφού προηγηθεί η υποβολή καταγγελίας εκ
μέρους ατόμων με αναπηρία.
Επισημαίνεται ότι οι παραπάνω δυσλειτουργίες της Διοίκησης
παρατηρούνται σε νέα έργα, σε αναπλάσεις ή χρηματοδοτούμενες βελτιώσεις
υποδομών προσβασιμότητας σε δημόσια κτίρια. Ως φορέας προαγωγής της Σύμβασης
του ΟΗΕ, ο Συνήγορος του Πολίτη διαπιστώνει ότι δεν έχει εμπεδωθεί η
αναγκαιότητα σεβασμού των δικαιωμάτων των εμποδιζόμενων μελών μιας ευνομούμενης
πολιτείας.
Ειδικότερα, οι θέσεις στάθμευσης που προορίζονται για άτομα
με αναπηρία θα πρέπει να έχουν συγκεκριμένες διαστάσεις, κατάλληλες για το
απρόσκοπτο άνοιγμα των θυρών του αναπηρικού αυτοκινήτου και την εξυπηρέτηση του
αναπηρικού αμαξιδίου. Θα πρέπει, ήδη από το στάδιο των μελετών, να προβλέπεται
η κατασκευή θέσεων στάθμευσης με τις προβλεπόμενες διαστάσεις (πλάτος 3,50μ και
μία τουλάχιστον θέση στάθμευσης με διαστάσεις 4,50Χ6,60μ για εξυπηρέτηση
οχήματος τύπου VAN). Επίσης, η σύνδεση των ραμπών με το πεζοδρόμιο και το οδόστρωμα
συχνά δε γίνεται σύμφωνα με τις προβλέψεις της ΥΑ 52907/28.12.09 (Β΄ 2621).
Έχουν καταγραφεί περιπτώσεις στις οποίες η ράμπα έχει υλοποιηθεί με αναβαθμό
στην απόληξή της, δυσχεραίνοντας έτσι τον χρήστη αμαξιδίου, καθώς στο σημείο
συνάντησης του κρασπέδου της ράμπας και του οδοστρώματος δεν πρέπει να
υφίσταται έστω και ελάχιστη υψομετρική διαφορά. Μία άλλη, συνήθης, παράλειψη
αφορά την απουσία σήμανσης, τόσο επί εδάφους όσο και επί στύλου, των ειδικών
θέσεων στάθμευσης ατόμων με αναπηρία με το Διεθνές Σύμβολο Πρόσβασης.
Τέλος, συχνά δεν εφαρμόζεται η ΚΥΑ (17) έτους 2017
«Καθορισμός όρων, προϋποθέσεων, τεχνικών θεμάτων, αναγκαίων λεπτομερειών και
διαδικασίας για την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού, παραλίας, όχθης και
παρόχθιας ζώνης μεγάλων λιμνών και πλεύσιμων ποταμών» και, ειδικότερα, το άρθρο
16 που αφορά την πρόβλεψη απόκτησης προσβασιμότητας ατόμων με αναπηρία και
λοιπών εμποδιζομένων ατόμων στη θάλασσα, στους παραχωρηθέντες κοινόχρηστους
χώρους αιγιαλού και παραλίας. Με βάση αναφορά που περιήλθε στην Αρχή (ΦΥ 286053),
διαπιστώθηκε ότι χώροι που μισθώνονται από την ΕΤ.Α.Δ. (Εταιρεία Ακινήτων
Δημοσίου) σε καταστήματα εστίασης ή μπαρ, καθυστερημένα και μόνο μετά από
παρέμβαση της Αρχής επισημαίνουν στους μισθωτές τις υποχρεώσεις τους ως προς
τις προσβάσιμες υποδομές.
14. Βλ. Ειδική Έκθεση 2020 Δικαιώματα των ατόμων με
αναπηρίες, σελ. 25-26, Ετήσια Έκθεση 2020 Συνηγόρου του Πολίτη, σελ. 123,
Ετήσια Έκθεση 2019 Συνηγόρου του Πολίτη, σελ. 126.
15. Βλ. Ειδική Έκθεση 2020 Δικαιώματα των ατόμων με
αναπηρίες, σελ. 39.
16. Άρθρο 72 του ν. 4488/2017 (Α΄ 137).
17. ΔΔΠ0007378/0454ΒΕΞ2017/11.05.17 (Β΄ 1636).