ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ: ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για τα ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ 2023 Μέρος 12ο ΑΡΘΡΟ 9 – ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ Προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον

ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ: ΕΙΔΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ για τα ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ 2023 Μέρος 12ο

ΑΡΘΡΟ 9 – ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ

Προσβασιμότητα στο δομημένο περιβάλλον

Η προσβασιμότητα έχει ιδιαίτερη σημασία, τόσο κατά τις ρυθμίσεις της Σύμβασης, όσο και του κοινού εθνικού δικαίου και του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, για την ισότιμη απόλαυση των δικαιωμάτων των πολιτών με αναπηρία. Είναι σαφές ότι η προσαρμογή του δομημένου περιβάλλοντος σε συνθήκες προσβασιμότητας για τα άτομα με αναπηρία, παρουσιάζει συχνά δυσκολίες τεχνικού χαρακτήρα, αποτελεί όμως υποχρέωση των αρμοδίων αρχών να κάνουν ό,τι είναι δυνατό για τη διασφάλισή της. Στην Ετήσια Έκθεση της Αρχής του έτους 2023 έχει επισημανθεί η παρελκυστική, από πλευράς νομοθέτησης, τακτική των διαδοχικών παρατάσεων του δευτέρου εδαφίου της παραγράφου 4 του άρθρου 26 του ν. 4067/2012, τόσο όσον αφορά:

α) στην υποχρεωτικότητα των απαραίτητων διαμορφώσεων προσβασιμότητας, όσο και

β) στην ενεργοποίηση των προβλεπόμενων κυρώσεων για στέγαση φορέων του άρθρου 14 του ν. 4270/2014 και λοιπών κτιρίων συνάθροισης κοινού σε μη προσβάσιμα κτίρια (σ.σ. σε ό,τι αφορά στα υφιστάμενα, προ 09.04.2012, κτίρια, καθώς για τα νεότερα υφίσταται υποχρέωση εξασφάλισης οριζόντιας και κατακόρυφης, αυτόνομης και ασφαλούς πρόσβασης για κάθε χρηση εκτός από κατοικία).

Ωστόσο, για πρώτη φορά, η προθεσμία της υποχρεωτικής συμμόρφωσης έλαβε νέα παράταση, μόλις ενός μηνός, μέχρι και την 30ή Απριλίου 2024 (Υ.Α. ΥΠΕΝ/ ΔΕΣΕΔΠ 33888/542 (Β’ ΦΕΚ2027/01.04.2024). Χωρίς την πρόβλεψη νέας παράτασης, οι απαραίτητες διαμορφώσεις προσβασιμότητας θα καταστούν υποχρεωτικές και για τα προ 09.04.2012 κτίρια που φιλοξενούν φορείς του άρθρου 14 του ν. 4270/2014 και λοιπά κτίρια συνάθροισης κοινού.

Αντίστοιχη μη δυνατότητα επιβολής κυρώσεων υφίσταται, μέχρι σήμερα, και για τις περιπτώσεις μη προσβάσιμων υποδομών, όπου το Δημόσιο λειτουργεί ως ιδιώτης (fiscus), σε περιπτώσεις παραχώρησης κοινόχρηστων υπαίθριων χώρων σε ιδιώτες προς εκμετάλλευση (καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος σε παραθαλάσσιες περιοχές).

Ομοίως παρελκυστική, εντέλει, για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία αποτελεί η μη πρόβλεψη της δυνατότητας επιβολής κυρώσεων για τη μη τήρηση επισημάνσεων και γνωμοδοτήσεων επί μελετών προσβασιμότητας και ελέγχων αιτήσεων εξαίρεσης από την υποχρέωση διαμορφώσεων προσβασιμότητας των Περιφερειακών Επιτροπών Προσβασιμότητας του άρθρου 18 του ν. 4495/2017.

Η απουσία επιβολής κυρώσεων, σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, οδηγεί σε καταστρατήγηση στην πράξη των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία, ειδικότερα των ατόμων με κινητική ή οπτική αναπηρία και καθιστά τις εθνικές νομοθετικές προβλέψεις για την προσβασιμότητα, και εν τέλει το δικαίωμα του άρθρου 9 της Σύμβασης, κενό γράμμα (Φ.Υ. 331833). Επιγραμματικά μόνο αναφέρεται η συνέχιση της απρόθυμης, και συχνότατα πλημμελούς, συμμόρφωσης της Διοίκησης στις επισημάνσεις της Αρχής, ενώ ο εμποδιζόμενος πολίτης αγωνίζεται για τον σεβασμό του θεσμοθετημένου δικαιώματός του στην προσβασιμότητα, επισημαίνοντας αστοχίες, αβελτηρίες και καθυστερήσεις της Διοίκησης.

Παρατηρείται, επίσης, ότι δεν έχει ακόμη εμπεδωθεί η υποχρέωση τα νέα έργα ανάπλασης για δημόσιους χώρους και υποδομές να υλοποιούνται επί τη βάση αρχών καθολικού σχεδιασμού, με σκοπό την εξασφάλιση αλυσίδας προσβασιμότητας στις υποδομές.

Συγκεκριμένα, έχει παρατηρηθεί να γίνονται εργασίες αποκατάστασης, και με το πρόσχημα ότι δεν χαρακτηρίζονται εργασίες ανάπλασης, όπως ορίζεται στο άρθρο 1 παρ. 2 της υπ’ αριθ. οικ. ΥΠΕΝ/ΔΜΕΑΑΠ/124964/1561 (Β’ ΦΕΚ 6213/07.12.2022) απόφασης (άρθρο 1 παρ. 2), εξαιρούνται της υποχρέωσης τήρησης των προδιαγραφών προσβασιμότητας. Ενδεικτικά, αναφέρεται η περίπτωση εκτέλεσης εργασιών ανακατασκευής/ανάπλασης οδού σε Δήμο, και συγκεκριμένα αντικατάστασης υλικών του οδοστρώματος και του πεζοδρομίου λόγω φθοράς. Παρά τις επανειλημμένες οχλήσεις του αναφερόμενου πατέρα παιδιού – χρήστη αναπηρικού αμαξιδίου, τη διαμεσολάβηση της Αρχής και τις υποδείξεις της Περιφερειακής Επιτροπής Προσβασιμότητας Αττικής, η δημοτική υπηρεσία αρνείται ότι οι εργασίες αποκατάστασης θεωρούνται εργασίες ανάπλασης, οπότε δεν αξιοποιήθηκε η δυνατότητα, επί τη ευκαιρία των εργασιών αυτών, της δημιουργίας μίας (1) τουλάχιστον θέσης στάθμευσης, προσαρμοσμένης σε μήκος (ως εύλογη προσαρμογή για τη συγκεκριμένη διαμόρφωση, (Φ.Υ.338529). Ο Συνήγορος του Πολίτη υποστήριξε ότι, όπως και εάν χαρακτηρισθεί η αντικατάσταση των υλικών του οδοστρώματος, δεν παύει κατ’ ουσία να αποτελεί ένα νέο έργο που όφειλε να πληροί τις προβλεπόμενες ρυθμίσεις για την εξυπηρέτηση των ατόμων με αναπηρία. Ειδικότερα, όφειλε να ισχύει η ποσόστωση του 5% επί του συνόλου των προβλεπόμενων θέσεων στάθμευσης [άρθρο 25 της υπ’ αριθ. οικ. ΥΠΕΝ/ΔΜΕΑ ΑΠ/124964/1561 (ΦΕΚ Β’ 6213/07.12.2022) απόφασης], με την υποδειχθείσα, από την Περιφερειακή Επιτροπή Προσβασιμότητας, εύλογη προσαρμογή μιας μεγαλύτερου μήκους, από τις συνήθεις, θέσης στάθμευσης ΑμεΑ, εφόσον θα είναι παράλληλη προς το πεζοδρόμιο.

Συμπερασματικά, οι προδιαγραφές που θεσπίζονται για την απρόσκοπτη κυκλοφορία των ατόμων με αναπηρία στους κοινόχρηστους χώρους των οικισμών τυγχάνουν εφαρμογής σε κάθε μελέτη και έργο νέου κοινόχρηστου χώρου, σε κάθε μελέτη και έργο ανακατασκευής και ανάπλασης κοινόχρηστου χώρου, καθώς και στις μελέτες προσβασιμότητας για υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους.

Άλλη περίπτωση αφορά σε δήμο που, ενώ αποδέχτηκε δωρεά πτυσσόμενου εργαλείου θαλάσσιας προσβασιμότητας (από το έτος 2022) και πρόταση μίσθωσης από την εταιρεία ακινήτων Δημοσίου, τόσο οργανωμένης, όσο και ελεύθερης ακτής, δεν είχε προβεί στην εγκατάστασή του, ενώ δεν είχε μεριμνήσει για την ύπαρξη υποδομών προσβασιμότητας στη θάλασσα, ούτε αντίστοιχη πρόβλεψη αλυσίδας προσβασιμότητας για τις λοιπές υποδομές (όπως χώρους και θέσεις στάθμευσης, τουαλέτες, αποδυτήρια) (Φ.Υ. 343154).

Η Αρχή έγινε, τέλος, αποδέκτης επισημάνσεων, από έτερο πατέρα παιδιού – χρήστη αμαξιδίου, για τη μη λειτουργικότητα των υλοποιημένων διαμορφώσεων προσβασιμότητας πεζοδρομίων και διαβάσεων πεζών, που εκτελέστηκαν σε εφαρμογή των προδιαγραφών για τη διαμόρφωση και την ανακατασκευή των κοινόχρηστων χώρων, ακόμη και στις περιπτώσεις που αυτές τηρούν τις προβλέψεις της υπ’ αριθ. οικ. ΥΠΕΝ/ΔΜΕΑΑΠ/124964/1561 (ΦΕΚ Β’ 6213/07.12.2022) απόφασης. Ο Συνήγορος του Πολίτη δεν προβαίνει σε τεχνικές κρίσεις και αξιολογήσεις, ωστόσο διαβιβάζει στις αρμόδιες Αρχές τις εύλογες παρατηρήσεις και υποδείξεις των αναφερομένων που, εκ του καθημερινού βιώματός της δυσκολίας στη μετακίνησή τους, είναι σε θέση να αναδείξουν ζητήματα που ο νομοθέτης δεν έχει λάβει υπόψη του.

Για παράδειγμα, η δυνατότητα που δόθηκε από την προαναφερθείσα απόφαση για αμφίπλευρη ταπείνωση της ζώνης ελεύθερης όδευσης πεζών ή και ολόκληρου του πεζοδρομίου κατά μήκος της εισόδου σε χώρους στάθμευσης, οδηγεί σε μεταβολή του επιπέδου του πεζοδρομίου και καθιστά δύσκολη, έως επικίνδυνη, την κίνηση χρήστη αμαξιδίου σε αυτό.

Ένα άλλο θέμα που αναδείχθηκε είναι η τοποθέτηση πάνω σε πολλά πεζοδρόμια κάθε είδους αστικού εξοπλισμού (δένδρα, ζαρντινιέρες, στύλους της Δ.Ε.Δ.Δ.Η.Ε., Κ.Α.Φ.Α.Ο., κ.λπ.), αλλά και η κατάληψή τους από σταθμευμένα οχήματα, τραπεζοκαθίσματα, προθήκες προϊόντων εμπορικών καταστημάτων. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τη συχνή στενότητα πλάτους των πεζοδρομίων, καθιστούν σχεδόν αναγκαστική την κίνηση του χρήστη αμαξιδίου στον δρόμο και όχι στο πεζοδρόμιο. Τονίζεται ότι, στις ανακατασκευές των πεζοδρομίων, απαιτείται λεπτομερής καθολικός σχεδιασμός και πρόβλεψη αλυσίδας προσβασιμότητας. Τέλος, θέματα προς επίλυση υφίστανται και στον σχεδιασμό των διαβάσεων πεζών, καθώς συχνά, ιδιαίτερα σε κεντρικές λεωφόρους (με διάζωμα), δεν προβλέπεται επαρκής χώρος για προσωρινή στάση του χρήστη αμαξιδίου.

Συνεπώς, προκειμένου οι νομοθετικές προβλέψεις να τυγχάνουν ουσιαστικής εφαρμογής και να έχουν θετικό αντίκτυπο στην καθημερινότητα των εμποδιζόμενων ατόμων, θα πρεπει να καταστεί αυτονόητα ενσωματωμένη η έννοια της προσβασιμότητας στον αστικό σχεδιασμό, στο πλαίσιο ενός κώδικα δεοντολογίας που θα επιτάσσει τον έμπρακτο σεβασμό της αναπηρίας, δια της εξάντλησης των δυνατοτήτων του καθολικού σχεδιασμού και της πρόβλεψης αλυσίδας προσβασιμότητας ad hoc σε κάθε υποδομή, κτίριο συνάθροισης κοινού και κοινόχρηστο χώρο. Κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συστηματική καλλιέργεια παιδείας συμπερίληψης, με ιδιαίτερη έμφαση στις δράσεις προαγωγής για την αναπηρία.